Naczelny Sąd Administracyjny w dniu 6.12.2022 r. wydał postanowienie (sygn. II OSK 3843/19), w którym przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu następujące pytanie prawne: „Czy art. 22 ust. 2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w związku z § 14 i § 15 Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem w wersji ww. przepisów rozporządzenia obowiązującej do dnia 19 października 2019 r. w zakresie, w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości poprzez dopuszczenie ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w wojewódzkiej ewidencji zabytków, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia, jest zgodny z art. 64 ust. 1 i ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. oraz z art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 20 marca 1952 r.”

W analizowanej sprawie, NSA powziął wątpliwość, czy ograniczenia prawa własności przewidziane w ww. przepisach ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ww. rozporządzenia, które dotyczą sporządzenia i aktualizacji karty ewidencyjnej zabytku są niezbędne dla ochrony interesu publicznego oraz proporcjonalne do chronionych praw. Włączenie do ewidencji zabytków skutkuje bowiem szeregiem obowiązków administracyjnych, w szczególności obowiązkiem uzgadniania z wojewódzkim konserwatorem zabytków decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy oraz decyzji o pozwoleniu na budowę. Tymczasem wpis do ewidencji zabytków może nastąpić w ramach uproszczonej procedury o charakterze wewnętrznym, w której właściciel jest jedynie zawiadamiany o dokonanych czynnościach bez możliwości udziału w postępowaniu.

W konsekwencji ograniczona jest możliwość oceny, czy czynności podjęte przez organ w ramach postępowania są prawidłowe oraz jakie były rzeczywiste przesłanki wpisu do ewidencji. Sprawa została przyjęta do rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny pod sygnaturą P 2/23, a Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o stwierdzeniu niekonstytucyjności ww. przepisu. Orzeczenie w tej sprawie może mieć kluczowe znaczenie dla wielu właścicieli zabytków wpisanych do wojewódzkiej ewidencji zabytków i może pozwolić na zniesienie wielu ograniczeń z tym związanych.